حسین بن سعید اهوازی
حُسِیْنِ بْنِ سَعیدِ اَهْوازی، ابومحمد، از محدثان و فقیهان اثرگذار امامی در نیمۀ نخست سدۀ 3 ق/ 9 م. حسین از خاندانی ایرانی است که از موالی امام سجاد (ع) بوده‌اند (نک : برقی، 54؛ کشی، 551-552؛ نجاشی، 58)، و خود در منابع از اصحاب امامان رضا، جواد و هادی (ع) محسوب شده است (برقی، همانجا؛ طوسی، رجال، 372، 399، 412). برادرش حسن نیز از محدثان امامی بود و در شماری از تألیفاتش با وی همکاری داشت (نجاشی، همانجا).
حسین آموزش خود را در کوفه گذراند و افزون بر موطنش اهواز، بخشی از دورۀ تعلّم خود را در قم سپری کرد. در شمار مشایخ او می‌توان بزرگانی چون صفوان بن یحیى، حماد بن عیسى، حسن بن محبوب، ابن ابی عمیر، محمد بن سنان، محمد بن اسماعیل ابن بزیع، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، علی بن اسباط، علی بن حدید و برادر بزرگش حسن را نام برد (نک : حسین بن سعید، الزهد، المؤمن، سراسر آثار؛ برای فهرست شیوخ، نک : اردبیلی، 1/ 241-242؛ ربانی، 217- 218). قراین گوناگون تاریخی، ارتباط نزدیک حسین بن سعید با کسانی چون صفوان، بزنطی و ابن ابی عمیر و روشی که او در کوششهای فقهی خود در پیش گرفته، همگی نشان از این امر دارد که کوششهای وی در راستای دوام اندیشه‌های طیف صفوان بن یحیى و ابن ابی عمیر بوده است.
در شمارشاگردان او نیز می‌توان مشاهیری چون احمد بن محمد برقی، ابراهیم بن هاشم قمی و پسرش علی، علی بن مهزیار اهوازی، احمد بن محمد بن عیسى اشعری، محمد بن علی بن محبوب، سهل بن زیاد آدمی و پسرش احمد بن حسین بن سعید را نام برد (برای فهرست، نک : اردبیلی، همانجا؛ ربانی، 218). می‌دانیم که حسین با قم ارتباطی مستمر داشت و در اواخر عمر چندی در آنجا میهمان حسن بن ابان قمی بود و همانجا وفات یافت (نجاشی، 60).
آنچه از آثار قلم حسین بن سعید در تاریخ فقه امامیه، نقشی انکارناپذیر بر جای نهاده، مجموعه‌ای گسترده با مضمون فقهی ـ روایی است که همواره با عنوان «کتب حسین بن سعید» شهرت یافته و هیچ‌گاه نام خاصی بر خود نگرفته است. بخشهای سی‌گانۀ تدوین حسین بن سعید بر پایۀ ضبط نجاشی عبارت‌اند از: کتاب الوضوء، کتاب الصلاة، کتاب الزکاة، کتاب الصوم، کتاب الحج، کتاب النکاح، کتاب الطلاق، کتاب العتق و التدبیر و المکاتبة، کتاب الایمان و النذور، کتاب التجارات و الاجارات، کتاب الخمس، کتاب الشهادات، کتاب الصید و الذبائح، کتاب المکاسب، کتاب الاشربة، کتاب الزیارات، کتاب التقیة، کتاب الرد علی الغلاة، کتاب المناقب، کتاب المثالب، کتاب الزهد، کتاب [التجمل و] المروئة، کتاب حقوق المؤمنین و فضلهم، کتاب تفسیر القرآن، کتاب الوصایا، کتاب الفرائض، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الملاحم، و سی ام کتاب الدعاء (نک : همو، 58). اما تنظیم این نامها در فهارس دیگر قدری متفاوت است و طوسی کتاب البشارات را نیز بر این فهرست افزوده است (نک : ابن‌ندیم، 277؛ طوسی، الفهرست، 112-113؛ نیز دربارۀ یادکرد برخی از کتب به‌طور جداگانه، نک : ابوغالب، 39، 47، 54، 63؛ برای رواج این آثار، نک : نجاشی، 59-60؛ طوسی، رجال، 506). راویان معتبری چون احمد برقی و احمد بن محمد بن عیسى در قم و رجالی از دیگر نقاط ایران چون آذربایجان و دینور مروجان کتب حسین بن سعید بودند (نجاشی، همانجا؛ طوسی، الفهرست، 113).
اقتباسات و نقل قولهای صریح از کتب حسین بن سعید به ندرت در منابع سده‌های بعد دیده می‌شود؛ از این جمله باید به نقل فضل بن حسن طبرسی از کتاب الوضوء (نک : 3/ 285)، نقل ابوغالب زراری از کتاب الصوم (نک : ص 45، نیز اشاره و نقل از نسخه: همو، 38- 39)، نقل شیخ مفید از کتاب النکاح (نک : ص 257)، نقل ابن‌طاووس از کتاب الدعاء (نک : مهج ... ، 70، 71، 102، «المجتنى»، 15-17) اشـاره کرد (نیز دربـارۀ اثری با ضبط نام البهار ــ شاید المناقب ــ نک : همو، الیقین، 93-96). در حال حاضر تنها نسخی از کتابهای غیرفقهی بیست‌ویکم و بیست‌وسوم برجای مانده، و به صورت دو کتاب مستقل، با عناوین کتاب الزهد (چ به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، 1399 ق؛ نیز نک : مآخذ) و کتاب المؤمن (نک : مآخذ) به چاپ رسیده است. اثر منتشرشده‌ای با عنوان النوادر احمد بن محمد بن عیسى در صورت تکیه بر سند آغازین آن در عمل متضمن تنها روایات حسین بن سعید اهوازی است (ص 17؛ نیز مجلسی، 1/ 33-34) و ازهمین‌رو، برخی آن را گزیده‌ای از کتب حسین شمرده‌اند (مقدمۀ النوادر، 9؛ نیز ربانی، همانجا).
یادکردهای فهرست‌نویسان امامیه چون شیخ طوسی و نجاشی در سدۀ 5 ق نشان می‌دهد که نسخه‌های گسترده و جامع از کتب حسین بن سعید در زمان ایشان متداول بوده است و انتظار می‌رود که این مجموعه، از منابع اصلی کتب اربعۀ امامیه بوده باشد. دراین‌باره، نخست باید به مقدمۀ من لا یحضره الفقیه از ابن‌بابویه (1/ 5) اشاره کرد که در آن کتب حسین بن سعید را از متون فقهی متداول در عصر خود و همچنین از منابع اصلی تدوین من لایحضر شمرده است («مشیخة ... »، 90). به علاوه باید به مجموعه‌ای از روایات فقهی حسین بن سعید اشاره کرد که شیخ طوسی به‌عنوان یکی از منابع خود در «مشیخة التهذیب» معرفی کرده است (ص 63 بب ) و ظاهراً نباید چیزی جز کتب سی‌گانۀ حسین بن سعید بوده باشد (نیز نک : همو، «مشیخة الاستبصار»، 320-321؛ نیز برای نقلیات از حسین بن سعید در کافی کلینی، نک : اردبیلی، 1/ 241-242).
به‌عنوان شخصیتی از معاصران حسین بن سعید که حرکت او در تدوین را دنبال کرده است، باید به شاگردش علی بن مهزیار، دیگر عالم اهوازی اشاره کرد که گفته‌اند حسین معرفی‌کنندۀ وی به امام رضا (ع) بوده است (نک : طوسی، رجال، 371؛ قس: کشی، 552).
مآخذ
ابن‌بابویه، محمد، «مشیخة الفقیه»، همراه ج 4 من لایحضره الفقیه (هم )؛ همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1376 ق/ 1957 م؛ ابن‌طاووس، علی، «المجتنى»، همراه مهج الدعوات (هم )؛ همو، مهج الدعوات، چ سنگی، 1323 ق؛ همو، الیقین، نجف، 1369 ق/ 1950 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوغالب زراری، احمد، رسالة، به کوشش محمدعلی ابطحی، اصفهان، 1399 ق؛ احمد بن محمد بن عیسى، النوادر، به کوشش مدرسۀ امام مهدی (ع)، قم، 1408 ق؛ اردبیلی، محمد، جامع الرواة، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ برقی، احمد، «الرجال»، همراه رجال ابن‌داوود حلی، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1342 ش؛ حسین بن سعید اهوازی، الزهد، به کوشش ابوالفضل حسینیان، قم، 1402 ق؛ همو، المؤمن، به کوشش مدرسۀ امام مهدی (ع)، قم، 1404 ق؛ ربانی شیرازی، عبدالرحیم، مقدمه بر بحار الانوار، جلد صفر (نک : هم ، مجلسی)؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، 1415 ق/ 1995 م؛ طوسی، محمد، رجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، 1381 ق/ 1961 م؛ همو، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم، 1417 ق؛ همو، «مشیخة الاستبصار»، همراه ج 4 الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1375-1376 ق؛ همو، «مشیخة التهذیب»، همراه ج 10 تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1379 ق؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مفید، محمد، «المسائل الصاغانیة»، عدة رسائل، قم، مکتبة المفید؛ مقدمۀ النوادر (نک : هم ، احمد بن محمد بن عیسى)؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407 ق.